PANDEMİ VERİLERİNİN YAYINLANMASI BİLİMSEL AÇIDAN NEDEN ÖNEMLİDİR
İnsanlık ani gelişen bu virüs şokuyla adeta sarsıldı. Elde ilaç ve aşı olmadığı için hastalığın ve virüsün etki süresi, kimleri etkilediği ve virüsten etkilene insanların durumunun bilinmesi gerekiyor. Her gün belirli bir saate günlük hastalık ile ilgili yapılan test, hasta sayısı, hayatını kaybeden ve yoğun bakımdaki sayılar yayınlanıyor. Şu anda 78 ilimizde alt yapı imkânı olan üniversite ve kamu hasta hanelerinde virüs test analizleri yapılmaktadır. Günde 100 analizden bugün 40 binlere kadar günlük hızlı testler yapılmaktadır.
Şu anda tıp biliminin halen üstesinden gelemediği virüs ile ilgili çözüm üretmede sorunun sebep sonuç ile ilişkilerini görmek bakımında ekolojik verilerin bilinmesi ve verilerin matematiksel dinamiğini bilmek son derece önemlidir. Kovit-19 vakaları ile ilgili sağlık bakanlığı kayıt girişleri konusunda ayrı bir sayfa açılmış olduğunu belirti bir doktor arkadaşım. Hastanın bütün bilgileri ve günlük takipler ve daha sonrasına ait aile hekimi verilerde kayda geçiliyor olması önemli Bu bağlamda verilerin tutuluyor olması önemli
Türkiye, korona virüs salgınında nüfusuna oranla yapılan sıralamada dünyada vaka sayısında 42'nci, can kaybı sayısında 39'uncu sıralardan zaman içinde, dünyada vaka sayısında 9'uncu, can kaybı sayısında 11’nci sırada bulunuyor olması yetkililer tarafında önemsenmektedir.
Çeşitli konularda eş zamanlı istatistikler sağlayan, ülke ülke 1.8 milyon kişi içinde korona virüs tanısı konanların ve virüs nedeniyle ölenlerin sayıları ise 250 bin civarında veriliyor. Sitedeki verilerle, nüfusa oranla salgının ülkelere göre yayılım ölçüleri adım adım izleniyor ve toplam veriler üzerinden istatistiksel analizler, grafikler, modeller ve haritalar üretiliyor. Veriler üzerinden çok sayıda ek veri üretilmektedir.
Veriler ve Verilerin Paylaşılmaması Tartışılmaktadır
Prof. Dr. Ahmet Saltık 08 Nisan 2020 tarihinde katıldığı TV programında Dünyadaki pandemiye yakalanmış ve gerçekleşen ölüm sayıları üzerinden Türkiye’deki verileri analiz etti. Türkiye’nin genel içindeki payının % 1 olduğunu belirterek verileri üzerinden ölümlerin %1 düzeyinde olması gerekirken, bizde ölüm vakalarının aşağıda olduğunu belirtiler. Türk Tabipler Birliği her ne kadar Bilim Kurluna alınmamış olsalar da kendilerine sahadan yansıyan bilgileri rakam vermeden anlatmaya ve eksikleri belirterek hükümetin dikkatine sunulmayan bilgileri ve eleştirileri yapmaktadır.
Salgın dünyanın birçok noktasında farklı zamanlarda yayılmaya devam ediyor. Vaka ve ölüm sayıları değişkenliği analık değişiyor. Helen rakamların doğruluğu ve verilerin paylaşılması her alanda tartışılıyor ve her fırsata yetkililere de sorulmaktadır.
Verileri Çözümleyerek (Deşifre Etmek) Konunun Anlaşılması ve Soruna Çözüm Üretmek Bilimsel Bir Yöntemdir
Bilimin temel özelliklerinden biri soruna ilişkin elinizde ölçülebilir ve tartılabilir veri varsa konuyu tanımlama imkânımız var demektir. İngiliz Lord Kelvin’in metre için “sözünü ettiğiniz nesneyi ölçebiliyor ve bir sayı ile ifade edebiliyorsanız, konunuz üzerinde bir şeyler biliyorsunuz demektir” anlayışı ile bir şeyin ölçülüyor olması ölçülen birim bir başka ölçülen birimle mukayese veya karşılaştırmaktadır. Salgının başından beri verilerin açıklanması kadar verilerin güvenirliği konuşuluyor. Yukarıda belirtiğim gibi veriler tutuluyor ancak hasanın sonuçlarının pozitif veya negatif olması, yatış ve ölüm nedeninin açıklanması merak konusu. Ancak benim merakım bilimsel olarak salgının yayılışını, ekolojisini ve yapılan uygulamaların karşılığının bütünlüklü olarak görülmesi ve analiz edilerek salgının önüne geçecek mekanizmaların üretilmesini anlamaktır.
Verilerin Bilinmesi Bilimsel Olarak Neden Önemli?
Elde sağlıklı veri olmadan araştırıcı öneri ve sağlıklı çıkarımlar (kestirimler) yapamaz. Bilim se bilgiye ulaşmak için tümevarım ve tümden gelim yöntemleri uygulanarak genellemelere varılır. Covid19 pandemisinin etkeni olan Sars-Cov2 virüsü konusunda bilgilerimiz sınırlı olduğu için, tek tek veriler üzerinden genele yayılan bir çıkarımda bulunmaya gereksinim vardır.
Elinizdeki verilerin analiz ettiğiniz popülasyonun belirli bir orada temsil ediyor olması gerekir. Yayınlanan sayıların oransal dağılımı ve gücü araştırıcılar için soruna ilişkin önlem alma ve geleceğe ilişkin projeksiyon oluşturmak için hayati derecede önemlidir. Örneğin test edilen hasta ile hastanede yatan ve hayatını kaybeden sayılar arasındaki oranların zamana bağlı seyri grafik okumasını bilen araştırıcılar için durumu analiz etmesi daha kolay olacaktır. Bilim insanları için bu veriler geleceğe yönelik projeksiyon çizmek için son derece önemlidir. Projeksiyon çizmek ve yönlendirme yapmak için yeterli, sağlıklı ve gerçeği yansıtan verilerin olması gerekir.
Virüs salgını ile ilgili yapılacak araştırmalarda ve test sonuçları zaman içinde elde edilecek veriler ve gözlemlerin sonuçları bir araya getirtilerek konu bir bütün olarak anlaşılmaya çalışılır. Benzer şekilde diğer ülkelerin verileri de derlenerek ve kendi sonuçlarımız ile karşılattırılarak hipotezler üretmek, hipotezleri test etmek ve sonuçları genelleştirilerek sağlıklı bilgiye ulaşmak temel metodolojiyi oluşturmaktadır. Test edilecek hipotezlerin sonuçlarının diğer ülkelerin verileri karşılaştırılması ile bilginin genelleştirmesi evrensel bir bilimsel yöntemdir. Örneğin virüsün canlı hücresinde ne kadar sürede kuluçkada kalmakta, virüs kapmış insanlar kaç günde iyileşmekte, kaç kişi tekrar sağlığına kaç günde kavuşuyor, hangi yaşa ve hangi biyolojik sorunu olan insanlar etkileniyor. Beslenme ve hastaların test edilen bazı değerleri ile kişilerin bağışıklık sisteminin yüksekliği konusundaki veriler araştırıcıların virüsü tanıması ve kontrol altına alma bakımında önemli ipuçları verecektir.
Verilerin Gerçekçi ve Şeffaf Paylaşımı Araştırıcıların Çözüm Önerilerini Kolaylaştıracaktır
25 Nisan 2020 tarihli Cumhuriyet gazetesi “Bakan Koca, Türkiye’nin Wuhan’ı İstanbul’da salgının kontrol altına alındığını söyledi. Ancak halk sağlığı uzmanları Prof. Etiler, Prof. Pala ile TTB Başkanı Prof. Adıyaman’a göre bunun bilimsel temeli yok. Uzmanlar, “Gönül böyle olmasını istiyor ama plato çizildi mi bilmiyoruz. Şeffaflık yok, veriler açıklanmalı” ifadesini yansıttı. Halk sağlığı uzmanları bütün verilerin açıklanması gerektiğini belirtiyorlar. Bu arada ABD ve Çin karşılıklı olarak bir taraftan verilerini güncellemekte diğer taraftan birbirlerini verileri gizlemekle suçlamaktadır. Benzer durum Brezilyada da yaşanmaktadır. Bu bağlamda verilerin açık olarak bilinmesinin önemi ortaya çıkmaktadır.
Bu bağlamda şeffaflık ve verilerin net olarak elde edilmesi ve paylaşılması ile önemli bilgi birikimi elde edilir. Örneğin ne yapılırsa ne oluyor. Hangi ilaç kaç kişiye uygulandı? Kaç kişi bu ilaçlardan yarar gördü. Verilerin şeffaf olarak paylaşılmaması ise alınması gereken önlem ve önerileri zorlaştırmaktadır. Test verileri ile hasta sayısı ve diğer parametreler ve bölgesel dağılım ve bunun iklim ile ilişkisinin bilinmesi ayrı bir merak konusudur. Hastalığa yakalanmanın kent köy ilişkisi veya nüfus yoğunluğu, varsıl ve yoksul ilişkisi ve benzeri olgular ile ilişkisi benim de merak konumdur. Ayrıca kar grupları ile virüse yakalanma riski arasında bir ilişkinin olup olmaması da merak konusudur.
Bu bağlamda halk sağlığı anabilim dalında Epidemiyoloji anabilim dalının konusu. Bu konuda araştırıcılar günlük vaka sayılarını ve Worldometers tarafından paylaşılan küresel veriler üzerinde genellemede bulunmaktadırlar.
Veri Madenciliği Çağında Geniş Veri Bankasına Sahip Olmak Kolaylaştırıcı Rol Olanak Sağlayacaktır.
Bu bağlamda biyocorafya yöntemleri kullanılarak hastalığın yayılmasında haritasının çıkarılması, değişkenler arasındaki korelasyon ilişkilerinin bilinmesi birçok yönden araştırıcılara çok yönlü yorum yapma olanağı verecektir. Hastalığın yayıldığı alanların iklim ile ilişkisi olası iklim değişimlerinin ilerdeki etkilerinin kestirilmesi bakımından da önemlidir. Elde edilen bulgu ve verilerin istatistiğin doğru model ile analiz edilip yorumlanması gerekir. Günümüzde mevcut verilerin veri bankalarında tutulması ve çok amaçlı yeni istatistiksel analizler ile analiz edilmesi çağın önemli meslekleri arasında şimdiden yer almaktadır. Bilimin ve bilim insanın en önemli özelliği doğru metodoloji kullanarak verileri doğru yorumlayabilmesidir. Verileri teknisyenler alabilir. Ancak teknisyen rakamların ne alama geldiğini anlamayabilir veya kestiremeyebilir.
Anlaşılacağı gibi sorun çok büyük ve sorunun yönetiminin sağlıklı yürütülmesi için konuyu ilişkin bilimsel yöntem ve uygulanacak yöntemlerin iyi belirlenmesi gerekiyor. Bu bağlamda bilimsel olarak veri kayıtlarının çok yönlü ve sağlıklı belirli bir veri tabanında depolanması ve ilgili çalışan araştırıcıların verileri nitelikli dergilerde yayına dönüştürmesi ayrıca küresel etkideki pandemi ile mücadeleye katkı sağlayacaktır.
Bu arada başta sağlık personeli, tarlada ve gıda temininde görev alanlar olmak üzere bütün çalışanların 1 Mayıs Emek Bayramını candan kutlarım.
16 Nisan 2020 Adana, İbrahim Ortaş Korona Günlü
Prof. Dr. İbrahim Ortaş, Çukurova Üniversitesi, iortas@cu.edu.tr
